Kapitalist modernliği başlatan siyasi, ekonomik ve kültürel tarihi devrimlere, dördüncüsünü eklesek nasıl olurdu? Farmakolojik bir devrim. Çeşitli maddelerle – kahve, çay, çikolata – “masumca” başlayan, bunları kendi yaşam koşullarına uyarlamaktan sorumlu multi-milyar dolarlık düzenleyici rejim. İnsanların afyonunu unutun, gerçek uyuşturucular daha gayrimeşrulaştırılan bir sistemi desteklemek için herhangi bir ideolojiden daha fazlasını yaparlar.
17. yüzyılda ortalama bir İngiliz ailesi, günde kişi başı yaklaşık üç litre bira tüketiyordu. Çocuklar da dahil buna ve bira yapımı, ev işlerinin düzenli bir parçasıydı. Tarihçi Wolfgang Schivelbusch, 17. yüzyılda ve hatta 18. yüzyılda biranın ne kadar yaygın olduğunu duygusunu vermek için, “kural olarak kahvaltı, bira çorbasından oluşuyor” ifadesin kullanmıştır. Tıpkı Jordaens ve Rubens’in tablolarında olduğu gibi, bir bira, yumurta ve tereyağı.
17. yüzyılın ortalarında kahve, Doğu’nun egzotik bir merakı olarak görülerek keyifli ve hoş bir içecek anılmaya başlandı. O zaman, kapitalist toplumdaki rolünü belirlemek için güçlü bir özelliği vardı: Ayıltma. Alkolün insanı sarhoş yapmasına panzehir olarak kahve ayık hale getiriyordu. Burjuvazi bu olaya olumlu yaklaşıyordu. Hatta 1865’te Fransız tarihçi Jules Michelet, kahve “cinsel duyunun uyarılması için zihnin uyarılması” yerine “doğrunun beyaz ışığıyla gerçekliği aydınlatır!” diye betimliyordu. Fizikçi Colomb gibi muhafazakarlar ise kahvenin sinir sıvısını kurutmasından korkarken “genel tükenme, felç ve iktidarsızlığa” yol açacağına inanıyorlardı.
Bunlarla birlikte kahve, eski kalıplaşmış yapıların da bir şekilde yok olmasına vesile oldu. 1789’da Camille Desmoulins bir kafeden çete grubunu yönetti ve iki gün sonra Bastille’i aldı. Boston Çay Partisi bir kahvehanede planlanmıştı. İngiltere’de II. Charles, yapılan bir manifesto nedeniyle kahvehaneleri kapatmaya çalıştı, ancak kahve satıcılarının baskısı nedeniyle başarısız oldu. Kahveyi tamamen yasaklamanın çok zor olduğunu anladıktan sonra Büyük Frederick, halkı daha fazla muhalif yapmamak için din adamlarına özel kahve kavurma dersi verdirdi. “Kahve nereye girse, devrimi heceledi.” diyor W.H. Ukers.
Kahve tarihi üretiminde ulusal odak haline geldiği yerlerde, devamında çevresel yıkım oluştu
Kahvenin üretildiği yerler, kapitalist modernitenin kolonisi haline gelmeye başladı. Hollandalılar ve Fransızlar sırasıyla Java ve Haiti’ye köleler getirdi ve 18. yüzyılda Haiti dünyanın en büyük kahve ihracatçılarından (dünya kahvesinin yaklaşık yarısını sağlayan) ve köle ithalatçılarından (yılda 30.000 Afrikalı köle) oldu. 1793 Haiti köle isyanından sonra, üretimin merkezi Sri Lanka’ya taşındı. Sri Lanka ise 19. yüzyılın sonlarında kahve bitkileri için öldürücü bir mantar hastalığı olan “kahve pası”na kadar dünyanın en büyük kahve üreticisiydi. Hatta bu bitkisel salgın sadece burada değil, Hindistan, Java, Malezya, Sumatra’daki arazileri de yok etti. Bu ise Doğu Hindistan’daki İngiliz çay tekeli sayesinde çayın İngilizlerin milli içeceği olarak benimsenmesine yol açtı.
Haiti’nin düşüşünün Sri Lanka’nın yükselmesine neden olması gibi, Sri Lanka’nın düşüşü başka bir kahve gücünün doğmasına neden oldu. Brezilya, 1822’de sömürgelikten kurtulduğu için kahve oyununa girmiş ve daha sonra kahve üretimine köle ithalatı ile birlikte başlamıştı. Büyük ölçüde kahve sayesinde kölelik, Brezilya’da batı yarımküredeki diğer ülkelerden daha uzun süre kalacaktı. 1880’de Brezilyalı senatör Silveira Martins, “Brezilya kahve, kahve ise negrodur” dedi.
Köle ithalatı 1888’de yasaklandığında, São Paulo’nun kahve baronları hükümeti tarlalarda çalışmak için yoksul Avrupalıların, çoğunlukla İtalyanların göçünü desteklemeye ikna etti. Bu yeni koloni sistemi emek sistemi altında kahve üretiminin patlamasına neden oldu. Kahve kültürünün sırtında, Brezilya 1901’de dünyaya 16.3 milyon torba elden çıkardı ve diğer temel bitkileri, yağmur ormanlarının ekimini ihmal etti. 1920’lere gelindiğinde, büyük ölçüde kahve için daha fazla alan sağlamak adına yılda 3000 kilometrekarelik orman yok ediliyordu.
Kahve üretimi yoğun bir ulusal odak noktası haline geldiğinde, çevresel yıkım olmuştur. Bu nedenle kahve üretimi, Marx’ın kapitalist üretimin “zenginlik kaynaklarını, toprak ve emekçiyi tüketerek” geliştiği iddiasının açık bir örneğidir.
Daha sonraki dönemde Birleşik Devletler (1923’e kadar dünya kahvesinin yarısını tüketiyordu) ve liberal politikaların katkısıyla, bölgesel kahve üreticileri daha büyük şirketler tarafından satın alındı. General Foods Maxwell House‘u satın aldı, Nestlé Hills Brothers ve Chase & Sanborn‘u satın aldı, P&G Folgers‘ı satın aldı. Daha kaliteli ve düşük verimli arabica çekirdekleri yerine düşük kaliteli fakat daha yüksek verimli robusta çekirdeklerinin tercih edilmesiyle, büyük olan daha da büyüdü ve kahve de kötüleşti. Kahve devleri, ürünlerinin kalitesizliğini telafi etmek için reklama daha fazla yatırım yaptı. Hatta 1952’de Pan American Coffee Bureau şeklinde bir araya gelerek “coffee break” ifadesini icat ettiler ve yılda 2 milyon dolarlık bütçelerini radyo ve televizyona harcadılar.
Yeni kurumsal kahve reklam dünyasının bugünkü bakış açımıza göre en rahatsız edici özelliği, abartılan kadın düşmanlığıydı. Chock full o’ Nuts’s reklamındaki büyük puntolu yazıda “Erkekler! Buna olmasına izin verme!” diyor. Reklam setinde ayrıca, ““Bir erkeğin evi onun kalesidir! Evinizde iyi kahveyi içmeye hakkınız var ve eşinizin hizmet etme vazifesi var. Kadınsı cimriliğin kurbanı olma!” diye belirtiliyor. Chase & Sanborn “Kocanız bulursa” reklamlarıyla daha doğrudan bir tavır sergiledi. Yıllar sonra Alecia Swasy, “Kadınlar reklamlarda her türlü kötüye kullanımı makul olarak kabul ederler çünkü birçoğu bunu evde duyar” sonuçlu araştırmasıyla, Proctor & Gamble’ın “reklamlarda ne kadar çirkin ve saldırgan olabileceğinin” sınırlarını çok bilinçli bir şekilde zorladığını keşfetti.
Kahve çekirdeklerinin bu şekilde değersizleştirilmesine karşı Alfred Peet ve Starbucks kurucuları gibi kahve meraklıları, 70’lerde ve 80’lerde ABD’ye yüksek kaliteli kahve ve Avrupa kahve yapma sanatını getirmek için mağazalar açmaya başladı. The Coffee Book’ta Nina Luttinger ve Gregory Dicum, kahvenin kimliğinin değiştiğinin ve “kahve çekirdeği ilgili nitelikleri olarak köken, kalite, işleme ve yetiştirme yöntemleri.” dikkat çekildiğinden bahseder. Bu noktada özel kahve üreticileri, ilk önce zanaatçıların bilgisizliğiyle daha sonra tüm bilgileriyle kahvenin diğer yönlerini metalaştırdılar. Kahve devlerinden tamamen farklı bir ürün satıyorlardı ve normal kahve pazarından özel kahve pazarının göreceli özerkliği bunu ortaya koyuyordu.
Kahve bizi uyanık tutuyor, uyarıyor, işimize makine gibi verimlilik sağlıyor
Oturup düşünürseniz özel kahve pazarında, bugünün meşalesi Starbucks gibi dalga geçilecek çok şey mevcut. 1996’da Orta Amerika kahvelerinin Hawaii’den yönlendirildiği keşfedildi, profesyoneller taklit kahveyi Kona’nın kendisinden daha iyi tanısa da üreticileri Hawai Kona kahvesi olarak markaladı. Bugün en pahalı kahvelerden biri ise Asya Palmiye Misk kedisinin dışkısından elde edilen Kopi Luwak’tır. Ve tabii ki hemen hemen her özel kahveci, çekirdek kahve satın aldığınız takdirde yerli halkları aynı anda yoksulluktan kaldırabilir ve gezegeni kurtarabileceklerini vadetmeleri için diğerleri ile kıyasıya bir rekabet içinde olurlar. Ne var ki, yeşil kapitalizmin iddiaları, eski kahve dünyasında olduğu kadar şişirilmiş ve iğrenç değildir.
Özel kahve sanatçılarının şahin kesildiği en saçma enstrüman de toplumun gerçek bir ihtiyacını karşılamaktadır: Sosyallik. Starbucks‘ın hızla büyümesinden zevk alan CEO Howard Schultz, mağazalarının sosyolog Ray Oldenburg’un ifadesiyle “third space” yani “üçüncü alan” ihtiyacını karşıladığını düşünüyor. “Üçüncü alan” ne iş ne de evdir, hem yabancılaşma hem de yalnızlıktan kaçmak için bir umumi alan. Hani niye kişisel olarak gelişiyoruz diye bir sitem vardı, bu argümana cevap olarak yalnız kalmadan toplumsal yeniden üretim gibi.
Araştırmalarım sırasında farklı bir terime denk geldim: “kafeinizm“. 1980’de kafeinizm terimi Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders‘a eklenmiş, fakat kısa süre sonra kaldırılmış. Gerçek şu ki kahve bağımlılık yapıcı ancak büyük ölçüde zararsız. Fakat kapitalizm tarihi boyunca zararsızlığı pazarlanmıştır. Luttinger ve Dicum, “kahve her zaman sanayileşmenin canavarlaştırılması için mükemmel bir tamamlayıcı olmuştur” diyor.
Kahve bizi uyanık tutuyor, uyarıyor, işinize makine gibi verimlilik sağlıyor. 1942’de To Think of Coffee’nin yazarı olan Margaret Meagher, istenmeyen bir eleştiride kahvenin işlevini uygun bir şekilde tanımladı: “Kahve, insanlığın iş gününü 12’den 24 saate kadar genişletti. Tempo, karmaşıklık, modern yaşamın gerginliği, beyin aktivitesini uyarma mucizesini –kötülük, alışkanlık yaratan son etkiler olmadan– gerçekleştirebilecek bir şey.” Avrupa’ya ilk getirildiğinde ilaç niyetine kullanılan kahvenin üretimi, küresel iklim değişikliği ile tehdide uğruyor. Mevcut gidişatta, kahve yetiştiriciliğine uygun arazi miktarı 30 yıl içinde yarıya inecek. Kahve olmayan bir dünya hayal etmek zor, özellikle de şu anda geçimini kahve yetiştiriciliğinden sağlayan kırsaldaki 20 milyon aileyi düşündüğümüzde. Ama o zaman da, çok daha yıkıcı olacak kapitalizmin kendi erozyonu ve diğer sayısız etkilerini anlamak zor.
